450 jaar geleden in Antwerpen

   

Home
Up
Wat is protestantisme ?
profiel van protestant
Oecumene
Ambt herdacht
1 juli 1523
Max Weber
Wie was Calvijn?
450 jaar geleden
hugenoten
Hagepreken
reformatie vogelvlucht
Luther over de aflaat
die vreemde Luther ?
Zwingli uit de kunst

 

450-jarig jubileum van de protestantse kerk in de Nederlanden
(Hervormingsdag 2005)

In 1555 vertrok de predikant Gaspard van der Heyden vanuit Emden naar Antwerpen om te proberen aldaar - clandestien natuurlijk - een volwaardige kerkgemeente te stichten. Dit was al wel eerder geprobeerd, maar niet gelukt. Van der Heyden slaagde in zijn missie en de eerste zelfstandige protestantse kerkgemeente in de Nederlanden was een feit. Dat hij in Antwerpen slaagde, waar men elders had gefaald, hangt zeker samen met het feit dat deze stad in die dagen een toevluchtsoord was voor hen die om hun geloof werden vervolgd. Niet dat in Antwerpen andere wetten golden - ook daar golden de plakkaten -  maar het metropolitische karakter van de stad bood anonimiteit. ‘Antwerpen is ghelijck een werelt, men magh hem (zich) daer wel in verborgen houden sonder daer uyt te vlieden’, dixit een gearresteerde geloofsgenoot. Reeds in 1556 kan een tweede predikant beroepen worden, Adriaan van Haemstede, de auteur van het beroemde ‘Martelarenboek’.

Deze eerste officiële Gemeente onder het kruis kenmerkte zich door een strenge leer, strakke interne organisatie en grote zelfstandigheid. De leiding was in handen van de predikant, die samen met de ouderlingen (een leken-ambt, doorgaans bekleed door plaatselijke notabelen) de geheime bijeenkomsten organiseerde, waarvan de leden op de hoogte werden gebracht door de zogeheten ‘weet-doenders’ (een niet ongevaarlijk leken-ambt). Deze kerkeraad of consistorie stond ook in voor de aanwerving en het salaris van de predikanten en voor de collectieve aanschaf van lectuur: bijbels, stichtelijke en leerrijke boeken en niet in het minst: psalmboeken voor de eredienst (alles in de volkstaal natuurlijk).  

In het decennium daarna groeit het aantal aanhangers snel (behalve als de plakkaten weer eens wat strenger worden geïnterpreteerd: “Een schande dat Nicodemitisme bij jullie in Antwerpen: Uitroeien die kwaal!” schrijft Calvijn vanuit Genève aan de kerkeraad) en begint men met openbare protestpreken buiten de stad, de zogeheten hagepreken. Op de afbeelding een weergave van een ‘hagepreek’ (die overigens pas 10 jaar later gaan plaatsvinden), tenminste zo interpreteert men dit schilderij van Pieter Breughel dat officieel ‘de prediking van St. Jan de doper’ heet.


 

Vanuit Antwerpen, altijd in overleg met Emden (de bakermat van het Nederlandse protestantisme, net over de grens) werden vervolgens predikanten uitgestuurd naar Brussel, Axel, Hulst en Eeklo (1558), naar Gent (1562) en naar Mechelen (1564). Ook vonden op één uitzondering na alle synodale vergaderingen die binnen de grenzen van ‘de Lage Landen’ werden gehouden tot 1572 in Antwerpen plaast, zodat het niet overdreven is te stellen dat Antwerpen voor de protestanten in de Nederlanden was, wat Genève was voor de hugenoten in Frankrijk: kerkelijk en politiek hoofdkwartier

In tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd, was deze eerste kerkgemeente in Antwerpen wel degelijk Nederlandstalig. De voornaamste franstalige Gemeente onder het kruis in de Nederlanden is altijd de gemeente van Doornik geweest, met haar beroemde predikant, Guy de Brès. De protestanten in die regio (Valenciennes, Rijssel etc.) oriënteerden zich trouwens ook veel nadrukkelijker op de ontwikkelingen binnen het franstalig protestantisme dan in Antwerpen het geval was, waar de vluchtelingengemeente in Emden (en in mindere mate: London) richtinggevend was. Oh, ja, in 1557 werde bij de franstalige of Waalse gemeente van Antwerpen een consistoire opgericht. Beide kerkeraden opereerden zelfstandig en stonden in voor de hele regio, verdeeld per taalrol… 

Tenslotte, de eerste protestanten in de Nederlanden (na 1517) waren natuurlijk geen hervormden of gereformeerden (dat is 'tweede generatie protestanten), maar door Luther geïnspireerden en Doopsgezinden. Deze laatsten nemen ook het leeuwendeel van de martelaars voor hun rekening. Ere wie ere toekomt.

Hervormingsdag 2005, Antwerpen, Dick Wursten

[bron: Johan Decavele, De eerste protestantsen in de Lage Landen, geloof en heldenmoed, Davidsfonds/Leuven, 2004]

This site was last updated
 October, 2023