Lamentationes

   

Home
Up
Onderwijs
Qui cantat bis orat
muzisch...
Music for a while
Schütz in zijn tijd
Lamentationes
St. Caecilia
harmonia mundi
Bach Cantates
Ars Nova
Llibre Vermell
Virginal Book
A lieta vita
Partituren
Theun de Vries
A.C.M.

De Klaagliederen van Jeremia  (Threni / Lamentationes)

 

 

Historische achtergrond

In 586 (vóór Christus) hebben de Babyloniërs Jeruzalem stormender­hand veroverd, geplunderd en vernietigd. Daarbij werd de tempel op de meest grove wijze ontheiligd. De tempelschatten werden als buit meegenomen naar Babel en de heilige plaats zelf werd met de grond gelijk gemaakt. Reeds 10 jaar eerder was de bovenlaag van de bevolking al gevankelijk weggevoerd naar Babel, nu werd opnieuw grote delen van de bevolking gedeporteerd. Met deze verovering en wegvoering (de ‘ballingschap’) kwam een einde aan het bestaan van het koninkrijk Juda en daarmee aan de geschiedenis van Israël. Zo leek het toch.

Tegen deze achtergrond moeten wij de Klaagliederen verstaan. De dichters stammen waarschijnlijk uit de kring van mensen die in en rond de tempel werkzaam waren: priesters en ‘tempelpro­feten’. Zij hadden altijd geloofd, dat God Jeruzalem nooìt echt zou laten vallen, zeker niet zolang zijn tempel daar gevestigd was. Nu is het onvoorstelbare toch gebeurd. De Klaagliederen reflecteren deze ingrijpende gebeurtenis nog zo levendig, dat ze beslist door ooggetuigen moeten zijn geschreven.  Tegelijk proberen deze klaagliederen een begin te maken met een geloofsreflectie op de gebeurtenissen (m.n. in hoofdstuk 3 is dit het geval).

Dat de profeet Jeremia de dichter zou zijn is een mooie, maar zeer onwaar­schijnlijke constructie, te meer daar de denk- en geloofswe­reld van de profeet en die van de Klaaglie­deren ­zo grondig verschilt, dat men de dichter eerder ­bij Jeremia’s opponenten moet zoeken dan bij zijn medestanders! Dat Jeruzalem zou vallen, had hij juist wèl voorzien.

 

 

De Klaagliederen in de Joodse traditie

In de Joodse traditie is het boek Klaagliederen één van de 5 Megillot (boekrollen) die nadrukkelijk verbonden zijn met een speciale gelegenheid. Klaagliederen wordt gelezen op ‘tishah-be-av’, dat is de 9de dag van de maan ‘Av’, de dag dat de tempel is verwoest. De tweede tempel wordt in 70 na Christus op vergelijkbare wijze verwoest rond opneiuw diezelfde dag . Omineuzer kan een datum moeilijk worden. ‘Tishah-be-av’ is tot vandaag de officiële gedenkdag voor alle lijden dat Israel en de Joden in de loop van de tijd is overkomen. Op deze dag wordt gevast en is het verboden de tora te bestuderen (want tora-lezen is voor Joden een bron van vreugde). Enkel de vervloekingen uit Leviticus, het boek Job en de Klaagliederen van Jeremia mogen op die dag klinken. In de synagoge worden de lichten gedoofd en vinden naast de recitatie van de Klaagliederen allerlei boete-rituelen plaats.

 

 

De Klaagliederen in de christelijke traditie

Al vroeg in de christelijke traditie worden allerlei passages uit Klaagliederen op het lijden van Christus toegepast. Lezingen rond het einde van de Lijdenstijd zijn overal aan te treffen. De muzikale carrière van de Klaagliederen begint in de 15de eeuw, wanneer er naast het Gregoriaanse reciet ook meerstemmige bewerkingen van deze teksten het licht zien (Dufay). De tekst had inmiddels ook een vaste plaats in de liturgie gekregen. Het figureerde als Schriftlezing tijdens de eerste nocturne van de metten van Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag. De metten (“Sonnez les matines”, ochtendgebeden) worden ‘s nachts gezongen (= voor de ochtend) en bestaan uit 3 nocturnen, die op hun beurt weer zijn opgebouwd uit 3 psalmen en 3 Schriflezingen. Een complete reeks zettingen van de Klaagliederen bestaat dan ook uit 3 x 3 = 9 lezingen. Deze link geeft een goede impressie van het begin van de eerste nocturne.

 

Elke lezing wordt besloten met een oproep tot bekering: Jerusalem, Jerusalem, convertere ad Dominum Deum tuum (“Jeruzalem, Jeruzalem, bekeer u tot Jhwh, uw God”; vrije citering naar Hosea 14:1). Zonder meer karakteristiek is het gebruik om de Hebreeuwse letters die voor elk vers staan (om aan te geven dat het in het origineel eigenlijk een ‘alfabetisch’(of beter: aleph-betisch) gedicht is) ook van muziek te voorzien, soms in de vorm van lang uitgesponnen melismen (melodische arabesken). Typisch voor de Romeinse ritus is het gebruik om de aankondiging van de Schriftlezing als eerste regel te beschouwen: Incipit lamentatio Jeremiae prophetae.

 

De tenebrae

Het bekendst zijn de polyfone zettingen uit de 16de eeuw (Morales, Pale­strina, Lassus). In de 17de en 18de eeuw blijven deze metten vooral populair in Frankrijk (Couperins’ beroemde Leçons de Ténèbres). Ze leiden dan al een eigen leven en worden bijv. in de vespers gezongen. Zij staan dan bekend als de Tenebrae (= duisternissen of schaduwen). Franz Liszt raakte tijdens een bezoek aan Rome nog onder de indruk van deze ritus, die toen nog in elke basiliek werd uitgevoerd. Het gebruik om na afloop van elke ‘lectio’ een kaars uit te blazen, zodat het donker toeneemt naarmate de lezingen vorderen, zal beslist aan de populariteit van deze vieringen hebben bijgedragen en minstens ook ten dele de revival van de ‘Tenebrae’ in onze tijd verklaren, hoewel naar aanleiding van het 2de Vaticaans concilie (het nieuwe missaal) er in deze vieringen ernstig is ingegrepen (o.a. bepaalde anti-semitische tendenzen heeft verwijderd) en van het doven van kaarsen geen sprake meer is.

In de vorige (?) eeuw zijn enkele opmerkelijke composities geïnspireerd op dit Bijbelboek. Zo componeerde Ernst Krenek in 1941/42 een Lamentatio Jeremiae Prophetae. Ook Manuel Rosenthal, een Joodse componist van voornamelijk wereldse muziek, werd in die tijd teruggeworpen op dit bijbelboek: Deux prières pour les temps malheureux (1942).  In Leonard Bernstein’s eerste symfonie (1943) de Jeremiah Symphony, wordt in het middendeel hoofdstuk 1 van de Klaagliederen in het Hebreeuws gezongen. Igor Strawinsky tenslotte verzorgde in 1958 nog eens een toonzetting van dit Bijbelboek. Hiermee is het beslist - naast de psalmen - het meest getoonzette bijbelboek.

 

De Klaagliederen geven blijkbaar op een tijdloze manier stem aan een onuitsprekelijk verdriet en muziek is blijkbaar het medium bij uitstek om iets waar geen woorden voor zijn toch hoorbaar te maken.

 

Dick Wursten

This site was last updated
 October, 2023