Harmonia Mundi
musica (mundana, humana, instrumentalis)
Voor de meeste mensen is
‘Harmonia Mundi’ niet meer dan de naam van een CD-label.
Voor de Middeleeuwer en de mens van de Renaissance, ja
tot ver in de nieuwe tijd, was het veel meer. Het was de uitdrukking bij
uitstek van het geloof in de Goedheid van de Schepping.
Maar er is een probleem. Die goedheid zie je niet zomaar,
laat staan de harmonia mundi…. dat wil zeggen, dat alles
klopt met alles, dat alles in ‘harmonie’ is met elkaar. Integendeel. Een
oppervlakkige beschouwer van het wereldgebeuren neemt veel disharmonie waar,
hoort dissonanten, ziet geen ‘concordia’, maar discordia… t is hier vaak een
kakofonie in plaats van symfonia, chaos in plaats van kosmos…
De kerkvaders, die ook niet blind waren, geloofden toch
in die harmonia mundi. Ookal was het paradijs verloren, toch was de
schepping nog niet tenietgedaan. Temidden van de chaos moet kosmos te vinden
zijn, temidden van kwetsuren, moet heelheid bestaan: ook objectief… vonden
zij. Concordia discors: Concordia is het hoofdwoord, discordia slecht
bijkomend. Het kwaad blijft principieel accidenteel. Dus: er moet geloofd en
gezocht worden naar overeenstemming, ook van hetgeen dat niet overeenstemt.
Dat was hun definitie van muziek: en tegelijk hun levensovertuiging.
Dus zocht men in heel de wereld naar tekenen van die
harmonie, men zocht met alle vermogens die men had, van de ziel, van het
verstand en zeker ook met alle zintuigen… naar die harmonia Mundi, men wilde
de musica mundana. horen.
En zo zag men harmonie en schoonheid in de
beweging der hemellichamen (muziek der sferen) en in de mens en zijn
wereld.. en men zag die in de wonderlijke communicatie tussen tussen ziel en
lichaam. En ook daar hoorde men veel dissonanten, zeker als de mensen elkaar
op de huid gingen zitten, veel concordia discors. Maar zo vond men -
Je kunt toch niet niet geloven dat er uiteindelijk geen harmonie zal
zijn. Misschien helpt het om je God de Schepper voor te stellen als een
kunstenaar (een Musicus), een componist, die de ganse schepping in
het aanzijn musiceerde. Ja het universum is zijn lied, het heelal
zijn compositie. Clemens van Alexandrië zei het zo: “God componeerde de hele
schepping door er melodie in aan te brengen; Hij bracht de discordia
van de verschillende elementen samen in één concert. Het is een
kwestie van verhoudingen tot elkaar, in ruimte en tijd. Daar is spanning,
maar uiteindelijk worden die opgelost in harmonie…
En - zo ging men dan verder - als je goed naar de
wereld kijkt en je verstand en je zintuigen gebruikt, dan kun je het
nog altijd zien, waarnemen, begrijpen en horen: Wat een muzikale
ervaring is voor het oor is het ‘vatten’ van een natuurwet voor het
vernemende intellect. De harmonia Mundi, de musica mundana: Kijk naar
de planeten in hun banen, zie de onderlingen verhoudingen. het zijn – zo
dacht men – dezelfde als die van de toonladder… Hoor: hemelse muziek..
En de mens… Als Microcosmos, kleine wereld… correspondeert in al z’n delen
met die grote wereld… musica humana.. harmonie in de mens, tussen
lichaam en ziel.. en zo ook tussen mensen. harmonia humanae vitae…
ook wel “vrede en recht” genoemd… Ja natuurlijk ook hier geldt: concordia
discors… dissonanten hebben hun plaats, binnen een naar consonantie
neigend geheel.
Ongehoord is deze musica, onhoorbaar zelfs (musica
speculativa). Is ze er wel: deze harmonie, deze eenheid in de tegendelen
Ja, roepen dichters en muzikanten nog steeds in koor, nog eeuwen nadat
Ptolemaeus het veld heeft moeten ruimen en er een mechanisch wereldbeeld
voor in de plaats kwam. En als je het niet gelooft, dan kun je het horen:
in de laagste vorm van de harmonia mundi, de musica
instrumentalis , dat wat wij gewoonlijk muziek noemen. Deze werd geacht
een reflectie te zijn van de harmonia mundi…een soort
present-stelling van de musica mundanai, in de wereld van de mensen,
met mythische kracht: aan de arme stervelingen iets van hun verloren
harmonie teruggeven…
John Dryden, goede vriend van Purcell schreef een ooit
een prachtige ode op deze
Heavenly harmony,
voor St Caecilia’s Day in 1739 zette Handel het op muziek.
Pour la plupart des gens ‘Harmonia mundi’ n’est
rien d’autre que le nom d’un label de CD.
Pour l’homme du Moyen-Age ou de la Renaissance, jusqu’à bien loin
dans les temps nouveaux, cela signifiait bien plus. C’était par
excellence l’expression de la Bonté du Créateur… Mais il y a un
problème. Cette bonté ne se voit pas si facilement, et ‘l’harmonie
universelle’ pas davantage… ce qui signifie en clair que tout
est dans tout, et que toutes les choses sont en état de
réciproque harmonie. Par contre, un observateur de l’actualité
mondiale perçoit beaucoup de dysharmonies, entend des dissonances,
n’aperçoit pas la ‘concorde’ mais la discorde… et les bruits que
produit l’homme ressemblent souvent à une cacophonie plutôt qu’une
symphonie, à un chaos plutôt qu’à un ordre cosmique.
Bien sûr, disent les anciens Pères de l’église, sans doute…
Mais ce monde est néanmoins le meilleur de tous les mondes
possibles, et même
le plus beau…
Pour vous en convaincre, il faut vous représenter Dieu comme un
grand Musicien… et la Création comme une composition
musicale. Oui, l’univers est son chant, sa composition. Clément
d’Alexandrie disait ainsi les choses : « Dieu compose toute la
création en y incorporant une mélodie ; il rassemble en un concert
les différents éléments de la « discorde ». C’est une question de
relations et de proportions réciproques de tous les êtres, dans
l’espace, dans le temps… Il existe une tension, mais en définitive
tout se transcende en harmonie… C’est par une telle démarche que
nous pouvons progresser – en regardant bien le monde et en faisant
usage de notre intelligence et de nos sens, il est toujours possible
d’y voir, de prendre conscience, comprendre et entendre cette
harmonie…
L’Harmonie universelle, la musique du monde…Regardez les
planètes dans leur course, voyez leurs proportions les unes
par rapport aux autres. Elles sont comme les tons d’une gamme
musicale… Écoutez : c’est une musique céleste. Et l’espèce
humaine… ressemble à un microcosme, un monde en petit… elle
correspond dans tous ses composants à ce monde immense… c’est la
musique humaine… L’harmonie propre à l’homme, entre l’âme et le
corps… et de même entre les hommes. L’Harmonie de la vie humaine…
on lui donne également les noms de « justice et paix »…
Naturellement ici font leur apparition : concorde et discorde… les
dissonances ont leur place, incorporées dans un vaste ensemble.
Si cette harmonie n’est pas perçue, et que sa musique n’est pas
entendue (musique spéculative), elle n’en n’existe pas
moins, et réalise une unité à partir de tous les contraires.
Oui, nous le confirment en choeur poètes et musiciens, des siècles
après que Ptolémée ait dégagé le terrain, et qu’avec Copernic une
vision mécanistique de l’univers se soit faite jour…
Et si vous ne croyez pas cette évidence, vous pouvez l’entendre :
dans l’ultime forme, abaissée à l’échelle humaine, de l’harmonie du
monde… la
musique intrumentale…, ce que nous appelons habituellement « la
Musique ». Avec une force mythique elle est perçue à l’échelon
des hommes comme étant une image en miroir, mais en réduction, de
l’harmonie des sphères… une représentation relativement
amoindrie de ce qu’est la « musique universelle »: une manière de
rappeler aux pauvres humains leur harmonie originelle…
John Dryden, grand ami de Purcell a écrit une ode magnifique sur le
sujet de cette Heavenly harmony,
de cette harmonie céleste. Pour le jour de la Sainte Cécile en 1739
Händel l’a mise en musique…
|