kerstoratorium van de Duitse componist Heinrich Schütz
(1585-1672) deels gepubliceerd in 1664.
De Historia, der freuden- und gnadenreichen Geburth Gottes und Marien Sohnes, Jesu Christi, unsers einigen Mittlers, Erlösers und Seligmachers (“Het verhaal/de geschiedenis van de vreugdevolle en genaderijke geboorte van de God's en Maria's zoon, Jezus Christus, onze enige middelaar, verlosser en zaligmaker”) wordt beschouwd als een van de meesterwerken van Schütz. Het is een kerstoratorium dat kan worden vergeleken met de sacrae historiae van Italiaanse tijdgenoten zoals Luigi Rossi en Giacomo Carissimi. Voor een kerstoratorium had Schütz geen Duits model als referentie. Hij koos voor een combinatie tussen de Lutherse traditie van het gezongen evangelie en de muzikale stromingen uit Italië waarmee hij al sinds zijn studietijd bij Giovanni Gabrieli (1608–1612) vertrouwd was: de stile concertato (solisten: zang en instrumenten), en de stile recitativo (het secco-recitatief dat ons zo vertrouwd is uit de cantates van Bach). De tekstkeuze incl. introductie en slotkoor zijn te vinen in P. Leyser, Handbüchlein. Darinnen begrieffen die Historien... (1605). Ook Rogier Michale had quasi dezelfde tekst in 1602 al getoonzet voor gebruik in Dresden. Een eerste versie van Schütz's nieuwe muziek (het oratorium) werd wellicht met Kerstmis 1660 in Dresden uitgevoerd geheel in stile recitativo (recitatiefstijl), maar nog zonder de concerterende intermedi. In 1664 kreeg het werk dan zijn definitieve vorm en werd ook deels gepubliceerd. Op de titelpagina wordt vermeld dat het werk geschreven is in opdracht van de keurvorst zelf.
De gezongen evangelielezing voor de Kerstmis (24 dec.), d.w.z. een combinatie van Lukas en Mattheüs: (Lukas 2:1-21; Mattheus 2:1-23; Lukas 2:40), omraamd door een rijk bezet begin- en slotkoor. Het recitatief (tenor) wordt 8 keer onderbroken door rijkelijk uitgewerkte intermedi (de tekst hiervan is echter gewoon de op dat moment aan de orde zijnde evangelietekst, dus geen vrije tekstdichting. het zijn de stukken in 'directe rede' - engel, herders, wijzen, Herodes etc). De recitatiefpartij met de begeleiding is in1664 gedrukt. Schütz was toen al bijna 80 jaar, maar leverde nog steeds geregeld 'hoofdwerken' af voor belangrijke feesten en vieringen. Zijn broodheer, Johann Georg II, keurvorst van Sachsen (sinds 1656) investeerde ook veel in muziek (Italiaanse opera) en voegde bij zijn ambtsaantreden zijn privé-kapel (zéér Italiaans, leider: Bontempi) en de kapel van de keurvorst samen, waardoor er grootse muziek mogelijk werd. Qua kerkpolitiek publiceerde hij een nieuwe 'Agende' (kerkordening, liturgie): Woord-gericht en met veel aandacht voor 'goede functionele kerkmuziek'. Schütz moest het Beckerpsalter nog eens herzien (dat werd 'verplicht' voor doordeweekse vieringen) en componeerde na het Kerstoratorium ook zijn passies naar Lucas, Johannes en Mattheüs. (volledig cantabile, zéér geserreerd, sober, intens, geen instrumenten!).
De volledige muziek van het Kerstoratorium was ongeveer 250 jaar zoek, omdat Schütz enkel het recitatief van de evangelist had gepubliceerd (zie afbeelding), waarvan trouwens ook maar 1 ex. is overgeleverd. Zo précair was/is de overdracht van muziek uit die tijd... De acht intermedia en het begin- en slotkoor waren enkel op aanvraag te verkrijgen bij hemzelf, de Dresdner stadsorganist (Alexander Hering), en de cantor van Leipzig (Seb. Knüpfer) te verkrijgen - op aanvraag tegen een 'billijke vergoeding'. Deze 10 'geestelijke concerten' konden zijns inziens ook enkel door professionele capella goed worden uitgevoerd (dat klopt). Om een indruk te geven worden ze beschreven onderaan de bladzijde (bezetting, en regie-aanwijzing wat het 'kindelwiegen' betreft) . Ook zonder deze concerti kan de evangelistenpartij gebruikt worden voor de viering, en - aldus Schütz - wat let de collega-cantores om andere (of eigen) composities van de tekst daar in te lassen. Ook geeft hij instructies hoe de evangelist de moderne recitatiefstijl moet uitvoeren voor. Zeer leerzaam: vanuit de natuurlijke dictie, met een heldere tenorstem, verstaanbaar ('vernehmlich') - klik hier de hele instructie met vertaling . Voor onzekere evangelist-tenoren biedt hij ook nog een tussenoplossing aan: Gebruik de openingsbeweging van het recitatief als 'voorleestoon' om de volledige tekst voor te dragen. In 1908 ontdekte Arnold Schering in de beroemde Düben-collectie in Uppsala een gedeeltelijk afschrift van Schütz muziek, zij het dat (ook na nog wat andere partiële vondsten) van het openingskoor enkel de becijferde baslijn bekend is (elke uitvoering daarvan is dus een reconstructie). Het beschikbare stemmenmateriaal suggereert dat de intermedi geleidelijk zijn 'ingevuld' tussen 1660 en 1664 (de afschriften zijn verwant, maar niet identiek). Het werk is opgedragen aan de keurvorst. Hier de zeer uitgebreide titelpagina, de eerste bladzijde en de toelichting op de laatste pagina. De meest recente wetenschappelijk editie met alle info over alles, is die van Bettina Varwig uit 2017: Historia der Geburt Jesu Christi (SWV 435). Bärenreiter, Kassel, xxx + 132 (Neue Ausgabe sämtlicher Werke nr 1)

Het oratorium opent met een sinfonia gevolgd door een introductie voor negenstemmig koor, dan volgt de vertelling (evangelist, tenor) bijbeltekst die acht keer wordt afgelost door zangers (en instrumenten) in de vorm van een 'geestelijk concert', de intermedia. Zij zetten het verhaal kracht bij en geven het kleur. De facto wordt de ervangelievertelling niet onderbroken, want de teksten van de intermedia zijn gewoon de bijbelgedeelten die in de ‘directe rede’ gesteld zijn. Het is de stem van de personages uit het verhaal :
Het oratorium sluit af met een danklied (Dank Sagen wir allen - Grates nunc omnes, de sequens voor de Middernachtmis, die door het concilie van Trente is geschrapt, maar in de Lutherse traditie zowel in het Latijn als in het Duits zeer geliefd is gebleven) opnieuw negenstemmig, een combinatie van een vierstemmig vocaal en een vijfstemmig instrumentaal concerto. Net als het beginkoor moeten deze 'zwei starcke Chore' deze 'in die Orgel' musiceren (d.w.z. bij/met de orgels uitvoeren). In de hofkapel was ruimte voorzien voor tweekorige muziek, beide met een eigen koororgel (dispositie: 'stil maar dragend')
Vanaf de (Italiaans aandoende) openingssinfonia ademt het werk een blijmoedige, feestelijke sfeer. De duistere elementen in het kerstverhaal (hoor de klacht van Rachel, na de kindermoord te Bethlehem) geven hieraan diepte (claire-obscur). De vertelling wordt gedragen door de evangelist, wiens gedetailleerde en heldere recitatieven het hele kerstverhaal vertellen (u hebt geen boekje nodig om het te volgen). Dit was ook het deel van het oratorium dat Schütz publiceerde. Op zich al een sterke en originele compositie. Maar de 10 geestelijke concerti die hij heeft toegevoegd, geven dit werk een ongekende diepgang en bij tijden een bovenaardse glans.
Dick Wursten (Kerst 2025)
|
Duitse tekst (Luther's bijbelvertaling van 1522/1545) |
Nederlandse vertaling (A. Visscher - bijbel voor de Lutherse eredienst in Nederland, 1648, gemoderniseerde spelling) |
|
|
|
|
Introduktion |
Introductie |
|
Evangelist Und als sie daselbst waren, kam die Zeit, daß sie gebären sollte, und sie gebar ihren ersten Sohn und wickelte ihn in Windeln und legte ihn in eine Krippe, denn sie hatten sonst keinen Raumin der Herberge. Und es waren Hirten in derselbigen Gegend auf dem Felde, die hüteten des Nachts ihre Herde, und siehe, des Herren Engel trat zu ihnen, und die Klarheit des Herrenleuchtet um sie, und sie fürchteten sich sehr,und der Engel sprach zu ihnen: |
Evangelist En toen zij
daar waren, kwam de tijd dat zij baren zou. En zij
baarde haar eerste Zoon, en wond Hem in windselen,
en legde Hem in een kribbe; want zij hadden anders
geen plaats in de herberg. En daar waren herders in
dezelfde landstreek, op het veld, bij de hutten, die
des nachts hun kudde hoedden. En zie, des Heeren
engel trad tot hen, en de klaarheid des Heeren
omscheen hen; en zij vreesden zeer. En de engel
sprak tot hen: |
|
Intermedium 1: Der Engel zu den Hirten |
Intermedium 1: De engel tot de herders
|
|
Evangelist |
Evangelist |
|
Intermedium 2: Die Menge der Engel |
Intermedium 2: Het engelenkoor |
|
Evangelist |
Evangelist |
|
Intermedium 3: Die Hirten auf dem Felde
|
Intermedium 3: De herders te velde |
|
Evangelist Und da acht Tage um waren, daß das Kind beschnitten würde, da ward sein Name genennet Jesus, welcher genennet war von dem Engel, ehe denn er im Mutterleibe empfangen ward. ☙ |
Evangelist En toen acht dagen om waren, dat het kind zou worden besneden, werd zijn naam genoemd Jezus, welke genoemd was door den Engel, eer hij in den moederschootontvangen was (Lukas 2:1–21) |
|
|
|
|
Da nun Jesus geboren war zu Bethlehem im jüdischen Lande, zur Zeit des Königes Herodis, siehe, da kamen die Weisen aus Morgenlande gen Jerusalem und sprachen: |
Toen Jezus
geboren was te Bethlehem in het Joodse land, in de
tijd van koning Herodes, zie, toen kwamen de Wijzen
uit het Morgenland te Jeruzalem en spraken: |
|
Intermedium 4: Die Weisen |
Intermedium 4: De Wijzen |
|
Evangelist |
Evangelist |
|
Intermedium 5: Hohepriester und
Schriftgelehrte |
Intermedium 5: Hogepriesters en
Schriftgeleerden: |
|
Evangelist |
Evangelist |
|
Intermedium 6: Herodes |
Intermedium 6: Herodes |
|
Evangelist |
Evangelist |
|
Intermedium 7: Der Engel zu Joseph |
Intermedium 7: De engel tot Jozef |
|
Evangelist Auf dem Gebirge hat man ein Geschrei gehöret, viel Klagens, Weinens und Heulens. Rahel beweinete ihre Kinder und wollte sich nicht trösten lassen, denn es war aus mit ihnen. Da aber Herodes gestorben war, siehe, da erschien der Engel des Herren dem Joseph im Traum und sprach: |
Evangelist Op het gebergte heeft men een geroep gehoord, veel klagens, wenens en huilens; Rachel beweende haar kinderen, en wilde zich niet laten troosten, want het was uit met hen. Maar toen Herodes gestorven was, zie, verscheen de engel des HEREN Jozef in de droom, in Egypte, en sprak: |
|
Intermedium 8: Der Engel zu Joseph |
Intermedium 8: De engel tot Jozef |
|
Evangelist ☙ Aber das Kind wuchs und ward stark im Geist, voller Weisheit, und Gottes Gnade war bei ihm. |
Evangelist En het Kind wies en
werd sterk in de Geest, vol wijsheid; en Gods genade
was bij Hem. |
|
Beschluß |
Besluit = Grates nunc omnes, sequens voor de Middernachtmis, toegeschreven aan Gregorius I (604), Duits Johann Spangenberg (1545 eerste zin). De oproep 'Den sollen wir alle....' niet van Spangenberg. Wordt ook toegeschreven aan Erasmus Alber 1553, zonder bron). Deze dankzegging is ook bekend met 'durch sein Wort' (ipv Geburt) bijv., als dankzegging na het Avondmaal. |
Blijkbaar bestond in Schütz's tijd het gebruik van het 'kindje-wiegen' nog, want in de toegevoegde aanwijzing voor de uitvoering worden de niet opgenomen intermedia beschreven, en bij het eerste intermedium staat de zin Worunter des ChristKindleins Wiege bißweilen mit eingeführt." (Tijdens deze muziek wordt soms de 'wieg van het Christuskind' mede ingevoerd: Wordt het kind binnengebracht, inclusief wieg, of begint men te wiegen? Er zijn vele mogelijkheden (realiteiten)). Het metrum van Schütz's toonzetting is in elk geval passend (drievoudig metrum). Ook bij de twee laatste intermedia (Stehe auf Joseph) viel mij nadien op wordt naar 'die Wiege' verwezen. Beide hebben ook (deels) een 'triple metre'. Geïnteresseerd ? een aparte pagina over dit gebruik...
