Waarom protestantisme past bij een postmoderne tijd

Het "post-modernisme" bestaat niet. Het is namelijk geen filosofie. Het is een 'toestand' (La condition postmoderne, 1979, J.F. Lyotard, 1924-1998) en je komt erin terecht op het moment dat je vaststelt dat je er met je denken niet komt... Je verzeilt erin nadat al die prachtige en idealistische grote verhalen van de Verlichting (liberalisme, marxisme, maar hetzelfde geldt ook voor het christendom) niet blijken te brengen wat ze beloven. Ja, sterker nog (erger nog!): In naam van precies deze idealen en visioenen zijn honderdduizenden geslachtofferd, omdat zij de realisering van het ideaal in de weg stonden, dan wel niet mee wilden werken, denken of doen. Dit is de betekenis van de uitspraak dat "het einde van de grote verhalen" is aangebroken. Door de opstellen van de reeds genoemde franse filosoof Lyotard te lezen, werd mij pijnlijk duidelijk dat de eenheidsdroom (die bij de grote verhalen van het Westen hoort) wezenlijk terroristische trekken heeft, omdat zij het andere (gedachte, idee, ding, droom) dat niet te herleiden is tot het ene, verbiedt, het bestaan ontzegt, kwalificeert als slecht. En niet slechts het andere: ook de ander kan zij slechts accepteren als die zich laat herleiden tot dezelfde als ik, zich laat absoberen in een wij...  

In deze aandacht voor 'het andere', en wel met name voor 'dat waarin het andere zich onderscheidt', waarin zij 'verschilt' is naar mijn gevoel de differentiefilosofie van Lyotard zeer verwant aan de Joodse filosofie van bijvoorbeeld Emmanuel Levinas... en ook absoluut niet on-bijbels.

De bijbel is namelijk niet een boek met een eenduidige monolithische boodchap. Neen: de bijbel is een meervoudig boek met vele tendenzen, richtingen en boodschappen. Om precies te zijn: de bijbel bestaat uit 66 verschillende boeken, die niet te herleiden zijn tot één dogmatiek, één meta-vertelling. En de goddelijke keuze voor dit absurde bron-boek van geloof is het grootst mogelijke protest tegen het machtsdenken van de eenheid. Daarom dat de protestantse theologie (die zich als geen ander in de wereld van het christelijk denken wil baseren op de bijbel en de bijbel alléén (sola scriptura) niet anders kan zijn dan zeer divers: een differentie-theologie.

Enkel zo'n theologie die het uit durft te houden in die diversiteit en dus wil staan in de enorme spanningen die dat oproept kan zich 'bijbelse theologie' noemen. En inderdaad, het is waar: leven in meervoud is niet simpel: differentie-filosofie is een stuk complexer dan eenheidsfilosofie; theologie die de verschillen aanscherpt is buitengewoon lastig, .... net zoals de profeten lastposten en dissidenten waren, omdat ze telkens weer terugriepen naar het onopgeefbare oer-gebeuren van de Joodse religie, wanneer koningen en machthebbers en anderen het tot een 'systeem' probeerden om te vormen om het hanteerbaar te maken: een religieus-politiek-economisch geheel. Maar zonder zo'n diferentie-theologie zullen we de 21ste eeuw wel halen, maar niet meer bereiken.

Het protestantisme in de 16de eeuw was (vanuit een bepaalde hoek beschouwd) een protest tegen het machtsblok van de rooms-katholieke kerk, die in combine met de keizer één rijk, één vorst, één God en één kerk kende. Luther dacht over bepaalde zaken (en eigenlijk waren het er helemaal niet zoveel!) anders en hij weigerde zich te conformeren aan het gangbare eenheidsverhaal. Dat ging hem niet zo makkelijk af. Het heeft hem zeker 10 jaar gekost voor hij zijn andere visie, d.w.z. zijn anders lezen van de bijbel, durfde vol te houden tegen heel dat machtsblok van kerk en keizer in. Maar zo zei hij tijdens de beslissende confrontatie: Hier sta ik, ik kan niet anders (Zo precies heeft hij het nooit gezegd, maar het geeft wel nauwkeurig weer hoe hij daar stond).

Daarmee is de ene heilige kerk in het Westen uiteengebroken in verschillende kerken. Een eeuw van godsdienstoorlogen (met uitlopers naar onze tijd) was het gevolg. Zo eenvoudig laat een eeuwenoud machtsblok zich niet onderuithalen! Maar het is gebeurd. Een diversifiëring van het geloof en de godsdienst was het gevolg. Het begin m.a.w. van de (post)moderne tijd. Dat het protestantisme zelf ook weer verstarde en een machtsfactor werd doet niet af aan de waarheid van deze stelling. Ten bewijze: de andersgelovigen in de protestantse traditie hebben Luthers reformatie voortdurend herhaald: Eens het ene roomse kerkelijke lichaam gebroken, volgde er breuk op breuk. De protestantse wereld is zodoende principieel een bont geheel van zeer verschillende groepen, kerken, genootschappen en secten. Je kunt dat betreuren (de eenheidsdroom is zeer aanlokkelijk), maar het is wel zo. En ik stel voor om de zaak om te draaien en juist deze gebrokenheid en veelzinnigheid te beschouwen als een kenmerk van het ware. In plaats van de verloren eenheid (Was die er trouwens ooit echt? Is ook de Middeleeuwse roomse traditie niet pluriformer dan zij zelf later waar wilde hebben?) nostalgisch te betreuren kunnen we immers de gewonnen diversiteit bejubelen. Geen mens is gelijk aan een ander; hoe zou de godsdienst dan uniform kunnen zijn?

Tenslotte een kleine bijbelse meditatie over Handelingen 2 om bovenstaande gedachten nog eens te toetsen op hun bijbelse grondslag.

De oergebeurtenis van de kerkgeschiedenis is Pinksteren. De uitstorting van de Geest van Jezus doet de geschiedenis van Jezus doorgaan, ook na zijn dood. Zijn lichaam op aarde wordt de 'kerk' om het wat massief te stellen. Als wij nauwkeurig het bijbelse verslag lezen van dit gebeuren (Handelingen 2) dan vallen ons in dit verband een paar zaken op.

1. De 'Geest' wordt uitgestort niet op één (soort) mens, maar op alle mensen zo staat er. De gave om de taal van God te spreken, gesymboliseerd in de 'tongen' die werden gezien (van vuur) en de 'tongen' die werden gehoord (= talen) is niet beperkt tot één mens (Petrus ofzo) neen: de tongen als van vuur verdeelden zich royaal en zetten zich op ieder van hen, zo lezen wij. En vandaaruit wandelt het goddelijk woord naar alle volkeren. Geen middelpuntzoekende beweging in het boek Handelingen dus, maar een middelpuntvliedendkracht, Jeruzalem, Judea, Samaria, tot de einden der aarde... opdat de aarde vol worde van de geest van Christus met allemaal verschillende mensen, die allemaal in hun eigen taal(letterlijk: de taal waarin zij geboren zijn!) het geheim van dood en leven, het mysterie van kruis en opstanding, ondergang die tot nieuw leven leidt... te horen krijgen... Let wel: zij worden niet één-talig, met één projekt: koekoek-eenzang, één pot nat, allemaal hetzelfde, uniform... neen: de beweging verloopt precies andersom: de ene geest verdeelt zich over alle volken.

2. Dat kan dus nooit goed gaan! Zoveel verschillende mensen, zoveel verschillende talen, zoveel verschillende culturen, zoveel verschilende volken: al die strijdigheden, tegenstellingen: Wat een enorme diaspora... dat is toch een niet uit te houden spanning. Zo'n beweging krijg je nooit op één lijn, nooit de neuzen allemaal dezelfde kant op. En inderdaad: De 'aanknopingen' (een geliefde term van Lyotard) aan het ene Jezus-gebeuren zijn dan ook meteen al zo divers, dat er binnen de korste keren een conflict is, een concilie nodig... op het nippertje wordt de inboedel nog gered..., maar oost staat tegenover west, Jood tegen heiden, slaaf tegen vrije... man.. vrouw... Dat kan niet in de hand gehouden worden, hoezeer Paulus het ook probeert.. Dat moet wel verstrooid raken over de hele aarde... als zaad in de wind.

Vanuit Jeruzalem begint de Christusbeweging, middelpuntvliedend (vanuit het middelpunt, dat wel), uiteenbrekend als het zonlicht in alle kleuren van de regenboog.Zo'n beweging zal niet onder controle te houden zal zijn, hoezeer het ook is geprobeerd.. want als eenheid macht maakt, dan zal differentiëring wel zwakte maken, machteloos.

Wie zei ook al weer, dat het evangelie des kruises een aanstoot, een dwaasheid was en ook iets van: het zwakke Gods, dat sterker is dan de mensen...?

De verscheidenheid is het wonder van de levensgeest. Dat die verscheidenheid niet tot chaos en dat die verschillen niet tot on-verschilligheid hoeven te leiden is iets wat een gelovige gelooft, maar wat hij nooit hard zal kunnen maken.

Lezer, het ga u wel!

[20 jaar later: theologie in een notedop, een godsleer in één zin]