Home boekenrubriek kerstverhaal bijbelvertalingen Une bible

Kritische analyse van de vertaling van Une bible (Lechermeier - Davidsfonds)

(zie bespreking)
 

Préface en Postcript

Lechermeier heeft heel precies nagedacht over zijn project. En geeft in de Preface een verantwoording waarom hij De Bijbel hervertelt en waarom hij die verhalen belangrijk vindt. En hij is zuinig met woorden, hij wikt en kiest die, en geen andere… En hij wil alleen maar dat zeggen wat hij belangrijk vindt en dan precies zo zoals hij het vindt. In zo’n kort gebald voorwoord luistert het nauw. Ook neemt de lezer dit voorwoord vaak als eerste door. Dus de vertaling moet hier juist zijn incl. de accenten.

 

 

 

Pourquoi écrire une bible

Parce que raconter la Bible, c’est raconter notre histoire,

Une histoire faite de milliers de mythes, de contes et de légendes.

Comment comprendre le monde sans tous ces récits?

Comment l’appréhender sans savoir qui sont Abraham…

 

Ses mythes ont façonné nos sociétés, ils s’immiscent

dans notre vie quotidienne, ils circulent dans notre inconscient.

En écrivant ce texte, j’ai voulu que chacun puise reprendre

ce qui lui appartient

Une bible n’est pas La Bible

Une bible est faite d’histoires qui se répètent et se réinventent.

Des histoires que l’on raconte.

Qui nous racontent.

 

Waarom Een Bijbel

Bijbelverhalen vertellen onze geschiedenis in duizenden mythen, verhalen en legendes.
Deze vertellingen helpen ons de wereld te begrijpen.

Abraham.... 

 

Deze verhalen vormen het fundament van onze samenleving. Ze maken deel uit van ons dagelijks leven.

 

Met Een Bijbel wil ik iedereen deze achtergrond meegeven.

Een Bijbel is niet hetzelfde als De Bijbel

Een Bijbel bestaat uit verhalen die zich herhalen en die terugkeren in verschillend vormen.

Het zijn verhalen die wij vandaag nog vertellen.

 

 

Lechermeier speelt hier een subtiel spel met ‘raconter’. Die meerduidigheid, gelaagdheid is typisch Lechermeier. En er is sérieux onder het lichtvoetige. Vooral de uitdrukking ‘raconter qqn’ = Faire le portrait de quelqu'un. Moeilijk vertaalbaar, geef ik toe, maar niet onmogelijk. En filosofisch in het Frans zeer courant en betekenisvol.

 

Let alvast ook op het consequent weglaten van de hoofdletter als Lechermeier naar zijn eigen boek verwijst en het gebruiken van de hoofdletter als hij 'het BOEK' van de anderen bedoelt. Waarom is dat de Nederlandse vertaling niet ook gedaan ? Antwoord van het DF: het groene boekje.

‘raconter la Bible’, ‘raconter notre histoire’, Uitlopend op: ‘Des histoires que l’on raconte. Qui nous racontent.’

Dit Is in het NL geworden: Het zijn verhalen die we vandaag nog vertellen.

Dat is toch wel een stuk minder. Lechermeier zegt meer: Deze geschiedenissen zijn onze geschiedenis. Zij vertellen alles over ons, ze vertellen wie wij zijn (qui nous racontent). Zoals de wallen onder de ogen, of de kraaienpoten bij de ogen: ces rides qui nous racontent.

 

De vertaler heeft dat of niet begrepen of gedacht dat het niet van belang was of (ik heb de vraag voorgelegd aan het DF) men stond onder grote tijdsdruk en de verantwoordelijke uitgever heeft de vertaler onder druk gezet... Het weglaten van de twee behoorlijk sterke uitdrukkingen ils circulent dans notre insconscient en que chacun puise reprendre ce qui lui appartient begrijp ik niet. Door de term ‘inconscient’ te gebruiken licht een tipje van de sluier op van waarom hij vindt dat verthalen vertellen zo belangrijk is en zo heilzaam. En de zin dat iedereen nu terug kan nemen wat hem ook toebehoort in de Bijbel (blijkbaar is de toegang tot die bien commun versperd) is een zin die ook wel iets inhoudelijks zegt.

 

Ter illustratie: het was precies deze inleiding en deze formulering die mij een half jaar geleden overhaalden om dit boek al in het Frans te kopen…

En deze vlag dekt de lading (bij Lechermeier). En helaas ook voor de vertaling. Het lagere filosofische niveau weerspiegelt zich ook in de lagere niveau van de vertaling (en deze keer bedoel ik het niet zozeer vertaaltechnisch), maar qua ‘lading’.

 

Hetzelfde voel ik ook bij de vertaling van het postscriptum waar de inventie van dit project wordt verhaald: voor de inhoudsopgave, in t origineel erna. 

 “… welke tekst ik echt nog een keer zou willen schrijven. Er werd hard gelachen toen ik ‘De Bijbel” antwoordde. En zo is alle begonnen, dankzij die vraag van Valérie Cussaguet.“

 Het Frans is enerzijds scherper: 

“...quel serait le texte le plus fou que j’aimerais écrire”

en heeft ook een heel andere pointe. De vertaler heeft de tekst niet begrepen, vrees  ik. Er werd helemaal niet gelachen. Neen, de uitgeefster Valérie Cussaguet, stelde die vraag en toen hij antwoordde met ‘La Bible’, reageerde zij met: ‘chiche’, dwz.: Nou, kom maar op ! of Dat wil ik wel eens zien!  … et c’est comme cela que tout a commencé…. Daarom bedankt hij haar. Niet omdat ze gelachen heeft !

Dat is maar paratext.  (wel een herziene vertaling bij een tweede druk graag!)

 

 

De eigenlijk tekst is belangrijker:

 

Bijvoorbeeld het begin. Waar komt de ‘kale wereldbol die door het heelal zweeft’ vaandaan op de eerste bladzij ? uit de fantasie van de vertaler.

Daarmee blaast hij de geserreerde taal-constructie die Lechermeier hier magistraal opbouwt rondom het woordje (Niets) op.  Onbegrijpelijk. De bedoeling van Lechermeier is juist dat er helemaal niets is, zelfs geen lichtstraal, zelfs gaan water, zelfs geen kou, rien du tout.. (

Dus schrappen die kale wereldbol zwevend door het heelal !

 

En nog: Lechermeier begint op blz. 13 het verhaal met Il était une fois…Rien du tout (p. 14-15 – zwart, niets, laten het zien) en dan komt er van alles en nog wat te voorschijn over blz 16-17 verstrooid met 6 verschillende voeg-/bijwoorden (in de vertaling ingeperkt tot 4. Waarom?), en eindigend onderaan blz. 17 met Il était une fois … Prachtige afgeronde compositie, duidelijk bewust over nagedacht !

De vertaler vertaalt die inclusie niet, vult de visuele voorstelling van het ledige met een kale wereldbol en eindigt met een schoolmeesterachtige opmerking over dat dit dus netzo begint als een sprookje. (leest hieronder de juxtapositie van de structuurelementen).

En passant het woord ‘geschapen’ in de tekst introducerend. Een woord dat Lechermeier nu juist niet gebruikt heeft.

 

Vergelijk:

Comment le monde s’est fait

Hoe de aarde ontstond

 

 

Il était une fois,

Un monde où il n’y avait rien.

 

  

 

Rien.

 

Rien de tout ce que l’on connaît

Et pas même le vent pour souffler sur ce rien,

Pas même le soleil pour le réchauffer,

Pas même l’eau pour s’y baigner

Ou le froid pour trembler.

 

Rien.

 

Rien du tout.

 

 

Ooit, lang geleden,

Zweefde er door het heelal

Een kale wereldbol

Met niets erop of eraan

 

Niets.

 

Er was zelfs geen wind om over dat niets te waaien,

Geen zon om het te verwarmen,

Geen water om in te baden

Of kou om van te rillen.

 

 

Niets.

 

Totaal niets.

 

Mais

surtout,

Et aussi,

Et puis,

Après cela,

Et comme,

Et pour

 

 

Et voilà comment le monde s’est fait,

À peu de choses près,

Il y a longtemps déjà,

 

Il était une fois…

 

 

Maar

vooral: 

En toen

En toen

Daarna

Omdat

Omdat

 

 

En zo is de wereld geschapen,

Ongeveer op die manier,

In een ver verleden.

Zoals sprookjes beginnen met

 

er was eens’

 

De toon is gezet en die is fout. Het DF deelde mij - hiernaar gevraagd - mee, dat de vertaler (Ed. Franck) het taalniveau heeft aangepast naar beneden op bevel van hogerhand. De baas vond het te moeilijk voor een kinderboek... (Alleen: het is juist geen kinderboek, of in elk geval niet in die bibliotheek-ordenings-zin)

 

Het is de moeite om de hele tekst van blz. 16-17 in het Frans te lezen en het Nederlands (zie hier). Het taalregister is anders. De toon in het NL is die van een populair-willen-klinkende jeugdschrijver, in plaats van een literaire réécriture van Genesis 1, waarbij in de woordkeuze Lechermeier soms verrassend dicht bij de bijbelse taal blijft, of bij de klassieke frasen (uit het stof zijt gij genomen, zelfs als dat in de grondtekst eigenlijk niet staat: zo is het de wereldgeschiedenis ingegaan en heeft betekenis verworven – een ‘mens naar zijn beeld’..).  Zo legt hij hyper-links in de tekst om zijn vertelling met literatuur en kunst te laten communiceren. Als Lechermeier dat gedaan heeft, waarom zou je dat dan wegvertalen ?

Of heb je dan eigenlijk het recht wel om dat weg te vertalen ?

 

 

 

Et pour

Que la terre ne soit pas un vrai désert

Dieu prit de la poussièrre

Et avec ses doigts, il la façonna jusqu’à obtenir

Un homme à son image.

 

 

….

Quand le soleil se leve pour la septième journée, Dieu était fatigué.

Il s’arrêta et contempla ce qu’ul venait de créer.

Il était satisfait et pour fêter cela,

Il décida que ce jour-là,

On ne travaillerait jamais.

 

 

Omdat

God het niet leuk vond dat de aarde

er als een woestenij bij lag,

nam God een kluit aarde

en kneedde hem met zijn vingers tot

een mens die op hem leek.

 

Toen de zon op dag zeven opkwam

voelde God zich moe.

Hij had geen zin meer om te werken

en keek keurend naar al wat hij

geschapen had.

Hij was er best tevreden over en om

dat te vieren, besloot hij dat er op elke

zevende dag nooit meer gewerkt mocht

worden.

 

 

 

De verhalende gedeelten zijn over het algemeen prima vertaald. Die toon, proza, ligt de vertaler. Het rijke, ritmische, evocatieve poëtische ligt de vertaler minder.  

Zelden haalt hij de juiste hoogte, meestal zit hij er een heel stuk onder (maar dat is het lot van elke vertaler van sterk poëtische teksten), en soms zit hij er helemaal naast. Dat laatste kan niet.

 

De fantastische vertelling rond de torenbouw van Babel is geslaagd. het Hooglied is ook wel goed

 

Ander voorbeeld waar de NL tekst ver onder het niveau van het Franse origineel blijft. De 4 exploits (heldendaden) van Daniel en zijn vrienden) p. 216 ev.

 Het vrije vers van 216. Hier zijn Ritme, cadans, en klank verdwenen. Prozaisch vergeleken met het origineel. In het Frans klinkt dit een beetje balladeachtige of als een episch gedicht, kies maar. Lechermeier speelt volleerd met allerlei literaire genres.

Bijv.

 

C’est a Babylone

que de nombreux Hébreux furent envoyés,

Et dans ses rues

que Daniel et ses trois amis furent élevés.

 

Heel veel Joden waren naar Babylon gestuurd

En Daniël en zijn drie vrienden groeiden op in

dat vreemde land.

 

 

Helaar kan ik van zulke vertaalverzakkingen nog veel meer voorbeelden geven...

 

Foute vertalingen:

 

p. 242: de Annuntiatie (prachtig stuk, schitterende tekening en tekst)

 

Et maintenant, elle se retrouvait face à cette apparition.

Ses gestes suspendus, malgré le visage souriant.

Franck vertaalt de tweede zin alsof die op de vogelman slaat: Hij stond daar roerloos, maar hij glimlachte. Dit lijkt me een fout ontstaan onder tijdsdruk. Dit beschrijft Maria niet de vogelman (Gabriel), Lees de hele vertelling. Die is gebaseerd op de souplesse van de bewegingen van de vogelman en de immobilisering, roerloosheid van het meisje Maria t.o.v. deze verschijning.

 

Daarom moet het ook op p. 243 in de laatste alinea eigenlijk ook anders. Daar is in het NL Maria plots onbeweeglijk (2x achter elkaar, terwijl het Frans volstaat met ‘Elle restait là). De tegenstelling in deze alinea is een andere. Zij blijft acher, zij blijft staan, zij kijkt hem na, ze zou bang moeten zijn, maar ze glimlacht, ze mediteert…  Nu 2x onbeweeglijk invoegen leidt af (is zelfs fout, want haar verstarring is doorbroken als de vogelman wegvliegt. Ze schikt de bloemen van haar boeket.)

 

En als ik toch bezig ben:

 

243,7 En waarom “N’aie pas peur, … Je suis venu t‘annoncer une grande nouvelle.’ vertalen met 'Wees niet bang,… ik ben gekomen om je iets heel belangrijks mee te delen.' De toon is verheven, plechtig in het origineel. Lechermeier handhaaft zo de intertext (vaak archaisme) met de Bijbel volgens mijn aanvoelen

243 3e alinea

.. je n’ai jamais connu un seul homme zegt Maria

NL: Ik ben nog nooit met een man naar bed geweest (dat betekent het, dat weet ik, maar dan had Lechermeier toch ook wel coucher gebruikt.)

 

243 4e alinea

 tu n’as plu rien à craindre car il te prendra sous son ombre…

                hij zal je onder zijn hoede nemen

                Weer een beeld minder, jammer (= de denkfout van de Bijbel in Gewone Taal)

 

350

C’est Jean qui était venu trouver Marie. À  son regard, elle avait tout de suite compris.  

            Het was Johannes die Maria was gaan opzoeken. Volgens hem had ze alles onmiddellijk begrepen.

 

Moet zijn: Johannes komt Maria opzoeken na de kruisiging en toen ze hem zag (of nog preciezer: toen ze zag hoe hij keek), had ze alles meteen begrepen.

 

Met alle respect, Dick Wursten (december 2014)